Samenstelling: los, aan elkaar of met een streepje?

Schrijf je nou ‘rode wijnglazen’ of ‘rodewijnglazen’? Veel mensen struggelen hiermee, maar eigenlijk is het heel simpel. Wanneer je één begrip, persoon of ding bedoelt, dan schrijf je altijd één woord. Zo zijn ‘derdewereldland’, ‘lichtgewichtrugzak’, ‘fietsventieldopje’ en ‘hogesnelheidslijn’ allemaal één woord. Zo’n woord dat uit meerdere delen bestaat noem je een samenstelling. In dit artikel leg ik je daar meer over uit. 

Wat is een samenstelling?

Een samenstelling is een combinatie van woorden die een eenheid vormt. Een samenstelling is daarom altijd één woord. Je spreekt van een samenstelling als het woord de volgende kenmerken heeft:

• Twee of meer woorden vormen samen één geheel. Daardoor is er over het algemeen slechts één klemtoon te horen: áchterbak, bákfietsmoeder, rúgzaktoerisme, lángeafstandsloper.
• Het laatste deel van de samenstelling is de kern; dit deel bepaalt het woordgeslacht. Dus het is ‘het rugzaktoerisme’, ondanks dat het ‘de rugzak’ is. 
• Het laatste deel van het woord geeft aan om wat voor ding, begrip of persoon het gaat. Het eerste deel specificeert dit ding, begrip of deze persoon. Bijvoorbeeld ‘bakfietsmoeder’ is een soort moeder, net als een ‘loedermoeder’, ‘schoolpleinmoeder’ of ‘tweelingmoeder’.
• De delen van de samenstelling zijn ook als losse woorden te gebruiken: bakfiets, schoolplein, tweeling.

En hoe zit het met streepjes in een samenstelling?

Omdat sommige samenstellingen erg lang kunnen worden, klinkers met elkaar kunnen gaan botsen of de betekenis onduidelijk kan gaan worden, mag je altijd een koppelteken toevoegen. In bepaalde gevallen móét je zelfs een streepje gebruiken. 

Een streepje gebruik je in de volgende situaties:

• Als het daardoor beter leesbaar is. Bijvoorbeeld ‘langetermijn-organisatieveranderingsplannen’
• Als het ervoor zorgt dat je het woord op de juiste manier leest. Bijvoorbeeld ‘massa-gebed’ of ‘massage-bed’. 
• Als je klinkers uit elkaar wilt houden die samen een eigen klank kunnen vormen. Bijvoorbeeld ‘radio-uitzending’ en ‘camouflage-uniform’. 
• In vaste verbindingen. Bijvoorbeeld ‘kant-en-klaarmaaltijd’ en ‘doe-het-zelfpakket’.
• Bij samengestelde woorden met gelijkwaardige delen. Bijvoorbeeld ‘hotel-restaurant’ of ‘joods-christelijk’. 
• Bij aardrijkskundige namen. Bijvoorbeeld ‘Zuid-Holland’ en ‘Midden-Amerika’.
  

Let op! Er geldt een uitzondering voor samenstellingen met een getal. Bijvoorbeeld ‘1 aprilgrap’ en ‘2 euromunt’. 

Hoe wordt een samenstelling met Engelse woorden geschreven?

In het Engels worden de meeste woorden los van elkaar geschreven. In het Nederlands schrijven we samenstellingen met Engelse woorden echter gewoon aan elkaar: 

• accountmanager
• contentmarketeer
• sciencefiction
• socialmediakanaal
• lowbudgetfilm
• latenightshow

Een streepje gebruik je in de volgende situaties:

• Als het daardoor beter leesbaar is. Bijvoorbeeld ‘knowhow-overeenkomst’. 
• Bij samengestelde woorden met gelijkwaardige delen. Bijvoorbeeld ‘gin-tonic’.
• Als de woorden ook in het Engels een koppelteken hebben. Bijvoorbeeld ‘up-to-date’. 
• Als het linkerdeel ‘no’ of ‘non’ is. Bijvoorbeeld ‘non-profit’.
• Als het rechterdeel een Engels voorzetselbijwoord is. Bijvoorbeeld ‘lay-out’ en ‘plug-in’. 

Oke, nog even terug naar de rodewijnglazen. We weten nu dat dat één woord moet zijn, tenzij je natuurlijk wijnglazen bedoelt met een rode kleur. Let dus goed op de betekenis van het woord. Een vuile handenreiniger is bijvoorbeeld een vieze reiniger, waar je handen dus niet schoon van worden. Een vuilehandenreiniger maakt wél je vuile handen schoon.

Laat je trouwens niet misleiden door de spellingscontrole. Tekstverwerkingssoftware kent in de meeste gevallen wel een Nederlands woordenboek, maar veel samenstellingen staan hier niet in. Er zal dus regelmatig een rood ‘kriebeltje’ onder je keurig aaneengeschreven samenstelling staan. Maakt dit het voor jou nou extra lastig en wil je dat iemand nog even je tekst naloopt? Upload je tekst dan via mijn tekstchecker, dan zorg ik dat (onder andere) alle samenstellingen correct zijn geschreven. 

Groetjes,
Tina